Forum Obywatelskiego Rozwoju prezentuje trzeci z serii raportów na temat kryzysu praworządności w Polsce. Kolejna część dotyczy praworządności i funkcjonowania systemu prawnego w okresie pandemii COVID-19. Autorzy raportu omawiają m.in. problem niewykorzystania przez rządzących stanu klęski żywiołowej, naruszenia prawa w czasie wyboru Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego czy brak podstaw prawnych dla wielu restrykcji związanych ze zwalczaniem epidemii.
Wstęp:
Pandemia COVID-19 doprowadziła na całym świecie do poważnego kryzysu zdrowotnego. Co więcej, wirus okazał się wyzwaniem również z perspektywy praworządności i demokratycznych instytucji. Z jednej strony, została ona wykorzystana przez lokalnych przywódców o autorytarnych skłonnościach, do konsolidacji swojej władzy i usprawiedliwienia naruszeń praw człowieka. Z drugiej strony, pandemia jest testem trwałości demokracji i pojawiają się nadzieje na „demokratyczne odrodzenie”.
Nadużycia władzy widoczne były również w Polsce, gdzie od pięciu lat instytucje gwarantujące rządy prawa i wolności jednostki są atakowane. Po przejęciu Trybunału Konstytucyjnego i Krajowej Rady Sądownictwa, Prawu i Sprawiedliwości udało się dodać Sąd Najwyższy do listy instytucji kontrolowanych przez nominatów PiS. Pandemia była również związana z gwałtownym przyrostem produkcji nowego prawa, co w połączeniu z osłabieniem przejrzystości procesu legislacyjnego, przyczyniło się do pogłębienia prawnego chaosu. W tym samym czasie upolityczniony Trybunał Konstytucyjny został wykorzystany do przepychania politycznej agendy rządzących i osłabiania ograniczeń władzy rządu.
Podczas gdy nadzwyczajne okoliczności wymagają środków przewidzianych dla stanów nadzwyczajnych, rząd Prawa i Sprawiedliwości nie wykorzystał tych zapisanych w Konstytucji narzędzi. W ich miejsce wprowadzano obostrzenia pozbawione prawidłowej podstawy prawnej. Choć wiele z nich, z epidemiologicznego punktu widzenia, było uzasadnionych, to brak umocowania w prawie doprowadził do problemów z ich egzekwowaniem, o czym świadczą kolejne wyroki uniewinniające za przypadki braku przestrzegania obostrzeń. Podobnych problemów możemy spodziewać się w roku 2021, co niestety byłoby kolejną szkodą wyrządzoną polskiemu systemowi prawnemu.
Główną przyczyną pominięcia konstytucyjnych regulacji były bez wątpienia wybory prezydenckie. Zgodnie z Konstytucją wybory nie mogą odbyć się w trakcie stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zniesieniu. Ostatecznie wybory odbyły się w lipcu 2020 roku, po nieodbyciu się w pierwotnym terminie, a cały okres przedwyborczy był pełen kontrowersji w odniesieniu do nielegalnych zmian w prawie wyborczym i prób przepchnięcia głosowania całkowicie korespondencyjnego. Druga kadencja Andrzeja Dudy jest zwiastunem kolejnych ataków na rządy prawa i wolność jednostek, jakie obserwujemy od końca 2015 roku.
Celem tego raportu jest analiza zmian w polskim systemie prawnym, jakie dokonały się w trakcie pandemii COVID-19. Rozważamy w nim konstytucyjnoprawny kontekst wprowadzanych rozwiązań antycovidowych (Część 2) i wyjaśniamy dlaczego nie zastosowano przepisów Konstytucji, opisując wydarzenia związane z wyborami prezydenckimi (Część 3). Analizujemy również przykłady restrykcji wprowadzonych bez odpowiednich podstaw prawnych i pokazujemy jak w czasie trwania pandemii doszło do przejęcia Sądu Najwyższego przez nominatów partii rządzącej oraz wykorzystania Trybunału Konstytucyjnego dla realizacji własnej agendy politycznej (Część 4).
Niniejszy dokument jest trzecim z serii czterech raportów Fundacji Forum Obywatelskiego Rozwoju (FOR) poświęconych kryzysowi praworządności w Polsce. W pierwszym z nich omawialiśmy przyczyny kryzysu i pokazaliśmy stan rządów prawa z perspektywy porównawczej. Wyjaśnialiśmy przyczyny zmian legislacyjnych po roku 2015 w sądownictwie i prokuraturze. Przeanalizowaliśmy również wpływ „reform” Prawa i Sprawiedliwości na pozycję Polski w kluczowych rankingach międzynarodowych dotyczących rządów prawa i jakości demokracji.
Drugi raport poświęciliśmy reakcjom Unii Europejskiej oraz innych organizacji międzynarodowych na sytuację związaną z praworządnością w Polsce. Porównaliśmy reakcje rozmaitych instytucji unijnych oraz wskazywaliśmy co w przyszłości może zostać poprawione w kontekście ochrony praworządności i praw jednostki na poziomie UE.
Ten i inne, powstałe w ramach projektu „Rule of Law in Poland”, raporty oparte są na przekonaniu, że przestrzeganie praworządności, tak w Polsce, jak i w innych państwach UE, jest istotne nie tylko dla ich obywateli, ale również dla przyszłości Unii Europejskiej jako wspólnoty państw o wysokiej jakości instytucji demokratycznych chroniących prawa człowieka.
Jest to trzeci z cyklu raportów, które powstają w ramach projektu realizowanego przy wsparciu Fundacji im. Friedricha Naumanna (z niem. Friedrich Naumann Stiftung für die Freiheit; z ang. Friedrich Naumann Foundation for Freedom), która od dziesiątek lat zajmuje się promocją i wsparciem wolności i idei liberalnych, w tym praworządności, w wielu miejscach na świecie.
Publikacja jest wspierana przez Fundację im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności. Fundacja im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności nie ponosi odpowiedzialności za treść tej publikacji lub sposoby jej wykorzystania. Poglądy wyrażone w niniejszym dokumencie są poglądami samego autora i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Fundacji im. Friedricha Naumanna na Rzecz Wolności.
Pełna treść raportu dostępna do pobrania poniżej.
Kontakt do autorów:
Eliza Rutynowska, prawniczka FOR
[email protected]
Patryk Wachowiec, analityk prawny FOR
[email protected]
Marek Tatała, wiceprezes zarządu FOR
[email protected]