W ostatnich kilkunastu latach obserwujemy w świecie, w tym w Europie, sporo przypadków autorytarnych politycznych transformacji po wolnych wyborach. Można wśród nich wyróżnić trzy grupy.
Po pierwsze, takie, które zostały już zakończone. Oznacza to, że wolne wybory stały się niemożliwe, bo autorytarna grupa (partia) podważyła ich niezbędne fundamenty, w tym zwłaszcza rządy prawa. W efekcie dopiero prodemokratyczna zmiana autorytarnego reżimu może przywrócić demokratyczną sukcesję. W tej grupie mieści się Białoruś (od 1994 roku) i Rosja (od 2000 roku). Wielu badaczy, w tym János Kornai, uważa że do tej kategorii należą również Węgry Orbána.
Po drugie, chodzi o przypadki, gdy autorytarne transformacje są już zaawansowane, ale nie na tyle, by uniemożliwić wolne wybory, które dałyby zwycięstwo opozycji i – w efekcie – odwróciłyby autorytarną transformację. Tu zaliczam Polskę z sierpnia 2019 roku. Można się zastanawiać, czy Turcja Erdogana mimo brutalnych działań tego polityka należy do tej grupy.
Wreszcie trzecia kategoria, czyli demokratycznie odwrócona autorytarna transformacja dzięki wolnym wyborom, w których zwycięża opozycja. Jednym z nielicznych przykładów takiej zmiany jest Macedonia – przedmiot bardzo interesującego opracowania Katarzyny Szczypskiej.
Autorka pokazuje najpierw, jakie działania kierowanej przez Nikołę Gruewskiego partii WMRO składały się na autorytarną transformację w Macedonii w latach 2008–2016. Były one typowe dla wszystkich takich transformacji (choć miały swoją specyfikę): przejmowanie środków masowego przekazu, agresywna propaganda, rozwinięty klientelizm, opanowanie prokuratury i sądów oraz zastraszanie przeciwników politycznych. Do tego dochodziły machinacje przy urnach wyborczych.
Autorka opisuje następnie splot czynników, które mimo oporów ze strony macedońskich autokratów doprowadziły do wolnych wyborów, w których zwyciężyła opozycja. Analizuje ona również pierwsze lata ich rządów. Gorąco polecam opracowanie Katarzyny Szczypskiej. Dotyczy ono niezwykle ważnego i aktualnego tematu, a przy tym jest napisane starannie i interesująco.
Leszek Balcerowicz
Synteza:
- „Macedońska karuzela ustrojowa” – od demokratycznie wygranych wyborów przez rządy autorytarne do ich obalenia – stanowi rzadki przypadek odwróconej autorytarnej transformacji ustrojowej. W szczególności kazus Macedonii pozwala na zbadanie mechanizmów, które doprowadziły do: a) wyborczego zwycięstwa ugrupowania, które potem zaczęło wprowadzać autorytaryzm; b) konsolidacji władzy w rękach ugrupowań autorytarnych; i w końcu c) odwrotu od niedemokratycznych przemian.
- Nacjonalistyczna partia WMRO1 doszła do władzy w 2006 roku, mając na sztandarach takie hasła jak walka z korupcją, wprowadzenie reform gospodarczych oraz przyspieszenie integracji z UE. W ciągu pierwszych dwóch lat rządów nacjonaliści wprowadzili część z zapowiadanych reform, a Macedonia została okrzyknięta drugim najszybciej reformującym się krajem Bałkanów Zachodnich. Momentem przełomowym, który dał początek złej transformacji ustrojowej, było zablokowanie w 2008 roku euroatlantyckich aspiracji Macedonii na tle sporu z Grecją o nazwę. W dwa lata po demokratycznie wygranych wyborach WMRO przystąpiła do konsolidacji władzy, sięgając po upolitycznienie mediów i agresywną retorykę nacjonalistyczną i populistyczną, budowę systemu klientelistycznego oraz zastraszanie oponentów politycznych przez organy władzy państwowej, w tym przechwyconą prokuraturę i sądy.
- Po upływie dekady WMRO została odsunięta od rządów. Punktem zapalnym stał się wybuch skandalu podsłuchowego w 2015 roku, który obnażył autorytarne praktyki rządzących. Odsunięcie WMRO można podzielić na dwa etapy: przed przyspieszonymi wyborami z grudnia 2016 roku i po. Do przyspieszonych wyborów doprowadziły następujące czynniki: ujawnienie i nagłośnienie machinacji środowiska WMRO (m.in. skali zawłaszczenia instytucji państwa, masowej inwigilacji obywateli, oszustw przy urnach dokonywanych na zlecenie rządzących); protesty społeczne na nieznaną wcześniej skalę; zaangażowanie środowiska międzynarodowego. Po wyborach kluczową rolę w odebraniu władzy WMRO odegrały m.in.: zawiązanie się platformy politycznej partii albańskich, w tym odwrócenie się od nacjonalistów ich wieloletniego koalicjanta; obawy przed wybuchem konfliktu etnicznego; presja międzynarodowa ze strony USA i UE; gotowość partii wchodzących w skład przyszłej koalicji rządzącej do współpracy.
- Zwycięscy socjaldemokraci stoją przed wyzwaniem zreformowania systemu pogrążonego w korupcji i nepotyzmie, budowanego przez nich samych po 1991 roku, a następnie spotęgowanego przez WMRO. Bilans reform w latach 2017–2018 jest niejednoznaczny: więcej uczyniono w wymiarze uchwalania nowego prawa, mniej w jego egzekwowaniu. Jednak zmiana władzy w maju 2017 roku niezaprzeczalnie przyniosła radykalny zwrot kursu politycznego. W czerwcu 2018 roku premierzy Grecji i Macedonii ogłosili zawarcie historycznego porozumienia, na podstawie którego w lutym 2019 roku Macedonia oficjalnie zmieniła nazwę na Macedonię Północną, co otworzyło Skopje drogę do struktur euroatlantyckich. Do końca 2020 roku kraj stanie się pełnoprawnym członkiem NATO.
- Kluczowe jest to, czy obecny rząd rozliczy skorumpowanych poprzedników. Jesienią 2018 roku z kraju uciekł były premier Nikoła Gruewski, który uzyskał azyl polityczny od premiera Węgier Viktora Orbána. Rządzącej koalicji ręce krępuje też m.in. obowiązek uzyskania większości 2/3 w macedońskim Sobranie przy przyjmowaniu niektórych ważnych ustaw (np. ustawy dotyczącej przedłużenia działalności Specjalnej Prokuratury badającej aferę podsłuchową WMRO). Oznacza to, że rząd skazany jest na targi z parlamentarzystami byłej partii rządzącej.
1 W analizie posługuję się uproszczonym skrótem – WMRO. Pełna nazwa partii to: Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna – Demokratyczna Partia Macedońskiej Jedności Narodowej (WMRO-DPMNE).
Pełna treść analizy znajduje się w pliku do pobrania poniżej.
Autorka:
Katarzyna Szczypska
współpracowniczka FOR