Trzy lata po umożliwieniu przez UE obywatelom wyjścia z własną inicjatywą ustawodawczą, Centrum für Europäische Politik przeanalizowało dotychczasowe efekty funkcjonowania Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej i wskazało na obszary, w których – jego zdaniem – konieczne są zmiany.
Warto wymienić podstawowe zasady korzystania z tej formy demokracji bezpośredniej. Inicjatywa obywatelska musi zostać zgłoszona do Komisji Europejskiej przez komitet organizacyjny złożony z przedstawicieli co najmniej siedmiu państw członkowskich UE. Komitet ten ponosi odpowiedzialność za ewentualne szkody powstałe w wyniku organizowania inicjatywy. W ciągu dwóch miesięcy od zgłoszenia inicjatywy obywatelskiej do Brukseli, komitet otrzymuje odpowiedź od Komisji, czy zgadza się ona na zarejestrowanie inicjatywy. Powodem odmowy może być wykraczanie tematyki inicjatywy poza kompetencje ustawodawcze UE, obraźliwy (np. rasistowski) charakter planowanej inicjatywy czy jej niezgodność z wartościami Unii wymienionymi w Traktacie o Unii Europejskiej. Jeżeli inicjatywa zostanie zarejestrowana przez Komisję, organizatorzy mogą rozpocząć zbieranie podpisów, na których zdobycie mają 12 miesięcy.
Aby obywatelska propozycja została rozpatrzona przez władze UE, potrzebne jest uzyskanie pod nią miliona podpisów osób pochodzących łącznie z 1/4 państw UE (obecnie siedem państw), przy czym przynajmniej w tych siedmiu państwach liczba podpisów musi być nie mniejsza niż liczba przysługujących danemu państwu miejsc w europarlamencie pomnożona przez 750 (co daje wymóg uzyskania np. 38 250 podpisów w Polsce). Podpisy zwolenników inicjatywy mogą być zbierane zarówno drogą tradycyjną, jak i elektroniczną. W obu tych przypadkach każde z państw członkowskich, w których zbierane były podpisy, musi je zweryfikować i wydać certyfikaty potwierdzające liczbę ważnie oddanych głosów. Nie ma jednolitego dla całej UE minimalnego wieku, od którego można poprzeć Europejską Inicjatywę Obywatelską – prawo podpisania się mają ci, którzy ukończyli wiek pozwalający im według prawa krajowego na udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego. Nie ma również jednolitego zestawu danych osobowych, do których podania jest zobowiązany sygnatariusz inicjatywy – w każdym państwie członkowskim zakres wymaganych danych jest inny. Jeżeli inicjatywa uzyska milion zdobytych zgodnie z wymogami podpisów, w ciągu trzech miesięcy Komisja Europejska po konsultacji z organizatorami inicjatywy wydaje komunikat (stanowiący podstawę do stworzenia projektu aktu prawnego), a organizatorzy przedstawiają treść swojej inicjatywy w Parlamencie Europejskim. Jednak, jak wskazuje CEP, ostatnie słowo i tak należy do Komisji: nawet jeżeli inicjatywa ma poparcie europarlamentu oraz innych zainteresowanych instytucji UE, Komisja Europejska nie jest prawnie zobowiązana do przedstawienia projektu aktu prawnego opartego na danej Europejskiej Inicjatywie Obywatelskiej.
Dotychczas na 51 zgłoszonych do rejestracji inicjatyw obywatelskich 31 zostało zarejestrowanych, w tym trzy uzyskały wymagany milion podpisów, co pozwoliło na rozpatrzenie ich przez Komisję Europejską (inicjatywa „Stop wiwisekcji” – postulująca zakaz eksperymentów na zwierzętach, inicjatywa „Jeden z nas” – dotycząca ochrony życia od poczęcia oraz inicjatywa „Dostęp do wody i kanalizacji jest prawem człowieka! Woda jest dobrem publicznym, nie towarem!”). Aby w przyszłości ta forma udziału obywateli w życiu politycznym UE była lepiej wykorzystywana, autor analizy CEP Klaus-Dieter Sohn wskazuje na konieczność dokonania kilku zmian w funkcjonowaniu Europejskiej Inicjatywy Obywatelskiej. Po pierwsze, należy ujednolicić i ograniczyć zakres danych osobowych wymaganych od osoby podpisującej się pod inicjatywą. Zdaniem eksperta CEP wystarczy opatrzyć każdą (tradycyjną i elektroniczną) kartę do głosowania osobnym numerem identyfikacyjnym, a zwolennik inicjatywy powinien podawać jedynie swoje imię i nazwisko oraz adres. Po drugie, procedura zbierania podpisów byłaby ułatwiona, gdyby organizatorzy inicjatyw obowiązkowo (a nie tylko fakultatywnie) korzystali z elektronicznego systemu zbierania podpisów oferowanego przez Komisję Europejską. Dodatkowo Komisja powinna udostępniać organizatorom każdej zarejestrowanej inicjatywy serwer, na którym zapisywane byłyby podpisy. Dzięki temu można by rozpocząć zbieranie poparcia niezwłocznie po rejestracji inicjatywy, a nie z np. miesięcznym opóźnieniem wynikającym z konieczności stworzenia zaplecza technicznego, co może znacznie polepszyć szanse na uzyskanie wymaganej liczby podpisów. Po trzecie, według CEP komitety organizujące unijne inicjatywy obywatelskie powinny zyskać osobowość prawną. Taka zmiana nie tylko zabezpieczyłaby organizatorów przed ryzykiem ponoszenia nieograniczonej odpowiedzialności za ewentualne szkody, ale również pozwoliłaby na pozyskiwanie większego wsparcia finansowego od darczyńców na potrzeby organizacji kampanii związanej z inicjatywą obywatelską.
Komentarz Anny Czepiel, analityka FOR:
Europejska Inicjatywa Obywatelska miała być remedium na niedostateczne zaangażowanie obywateli w unijną politykę, a szerzej – na słabą demokratyczną legitymizację Unii Europejskiej. Jednak wiele regulacyjnych obostrzeń związanych z Inicjatywą sprawia, że ma ona w dużej mierze charakter fasadowy. Dlatego niezbędne jest usunięcie nadmiernych regulacji, które nie pozwalają się Europejskiej Inicjatywie Obywatelskiej w pełni rozwinąć. Słuszny jest kierunek zmian proponowanych przez Centrum für Europäische Politik, taki jak ujednolicenie i zmniejszenie wymogów dotyczących podawania danych osobowych przez sygnatariuszy inicjatywy, zapewnienie przez Komisję Europejską lepszych warunków technicznych przyspieszających proces zbierania poparcia czy nadanie komitetom organizacyjnym osobowości prawnej. Można także zaproponować jeszcze dalej idące zmiany. Przykładowo, jeżeli za inicjatywą stoi bezpośrednie poparcie miliona obywateli oraz Parlamentu Europejskiego, Komisja Europejska – organ wybrany w sposób pośredni – nie powinien mieć możliwości odmowy wystąpienia do Rady i Parlamentu z wnioskiem legislacyjnym opartym na danej inicjatywie obywatelskiej.