- 4 i 18 czerwca 1989 roku odbyły się w Polsce częściowo wolne wybory do Sejmu i w pełni wolne do odtworzonego Senatu. W następstwie tych wyborów wprowadzono demokratyczny system polityczny i zapoczątkowano na przełomie 1989 i 1990 roku zdecydowane reformy gospodarki, obejmujące stabilizację i zmiany wolnorynkowe. Polska była pierwszym krajem socjalistycznym, który rozpoczął odchodzenie od narzuconego i złego systemu.
- Po 45 latach socjalizmu sytuacja gospodarcza naszego kraju była wyjątkowo zła nawet na tle innych krajów socjalistycznych. Polska była jednym z najbiedniejszych krajów Europy, biedniejszym od niektórych krajów Afryki. W latach osiemdziesiątych otrzymywaliśmy pomoc humanitarną z zachodniej Europy.
- Dzięki stabilizacji gospodarki i jej wolnorynkowym przemianom Polska od 35 lat zmniejsza dystans dzielący ją od Zachodu. W 1989 roku polski PKB na mieszkańca wynosił zaledwie 37% średniej OECD, w 2022 roku było to już 81% średniej.
- Przeszłe sukcesy nie dają jednak gwarancji, że rozwój będzie trwał dalej. Aby dalej zmniejszać dystans do Zachodu, Polska potrzebuje dokończenia wolnościowych reform gospodarki, których nie realizowano w ciągu ostatnich 8 lat.
Droga do wyborów
U schyłku lat osiemdziesiątych sytuacja gospodarcza PRL była wyjątkowo zła, nawet na tle innych krajów socjalistycznych. Skumulowany wzrost PKB w latach 1979–1989 wyniósł zaledwie 1,1%, a polskie państwo było zadłużone za granicą na kwotę ok. 46 mld dolarów (równowartość ok. 70% PKB). W latach 1987–1988 PZPR i rząd Messnera próbowały ratować władzę, przeprowadzając reformy gospodarcze. Co oczywiste, reformy te nie mogły zakończyć się powodzeniem, gdyż zakładały utrzymanie socjalistycznego dogmatu, jakim była dominacja własności państwowej w gospodarce. Wzrost cen stał się zapalnikiem kolejnej fali strajków, a społeczeństwo domagało się ponownej legalizacji „Solidarności”. Kierownictwo PZPR podjęło rozmowy ze stroną solidarnościową, w tym z Lechem Wałęsą. Późniejszy rząd Mieczysława Rakowskiego, partyjnego liberała, zezwolił na prowadzenie prywatnej działalności gospodarczej (tzw. ustawa Wilczka). Był to ważny, ale niewystarczający krok do kapitalizmu – przytłaczającą większość gospodarki miały dalej stanowić niewydolne państwowe przedsiębiorstwa.
Władze postanowiły podjąć szeroki dialog z opozycją demokratyczną. 6 lutego 1989 roku rozpoczęły się rozmowy Okrągłego Stołu. Wybory 4 czerwca 1989 roku odbyły się na mocy jego porozumień – 299 (65%) mandatów w Sejmie było zagwarantowane kandydatom z PZPR i jego satelitów, a 161 (35%) miało być obsadzone w drodze wolnego głosowania, wybory do odtworzonego Senatu miały być całkowicie wolne.
Ostatecznie, po przeprowadzeniu dwóch tur głosowania (4 i 18 czerwca) „Solidarność” odniosła przytłaczające zwycięstwo. Wszystkie mandaty w wolnych wyborach do Sejmu i 99 ze 100 mandatów w Senacie obsadzili przedstawiciele demokratycznej opozycji. Po krótkiej próbie utworzenia rządu gen. Kiszczaka przez PZPR i partie satelickie powstał pierwszy niekomunistyczny rząd w kraju bloku wschodniego po II wojnie światowej – rząd Tadeusza Mazowieckiego. Reformy społeczne, gospodarcze i polityczne podjęte przez ten gabinet otworzyły przed Polską drogę do wolności i szybkiego nadrabiania straconych 45 lat w efekcie zaprowadzenia socjalizmu.
Sytuacja gospodarcza po PRL
Polska Rzeczpospolita Ludowa zostawiła po sobie zrujnowaną gospodarkę. Polska w 1989 roku znajdowała się w najgorszej sytuacji ze wszystkich krajów socjalistycznych. Oprócz dramatycznie niskiego poziomu PKB na mieszkańca problemami były wysoki dług zagraniczny i hiperinflacja.
Wykres 1. Inflacja w 1989 roku
Źródło: World Bank
W 1990 roku Polska miała niższy PKB na mieszkańca mierzony parytetem siły nabywczej od wszystkich krajów europejskich z wyjątkiem Białorusi, Albanii i Rumunii oraz m.in. od:[1]
- Urugwaju;
- Surinamu;
- Brazylii;
- Algierii;
- Iranu;
- Meksyku;
- Turcji;
- Meksyku;
- Wenezueli;
- Gabonu.
Do 2021 roku Polska wyprzedziła te kraje oraz m.in.:
- Węgry;
- Portugalię;
- Grecję;
- Łotwę;
- Słowację;
- Bułgarię;
- Argentynę;
- Ukrainę;
- Rosję.
Wykres 2. Procentowy wzrost realnego PKB na mieszkańca w latach 1989–2020
Źródło: Maddison Project Database 2023 i World Bank
Nadrabianie dystansu
Od 1989 roku Polska cały czas znajduje się na ścieżce wzrostu. Szybkie reformy rządu Mazowieckiego pozwoliły później na najszybszy wzrost ze wszystkich krajów posocjalistycznych. Warto zwrócić uwagę, że spadek PKB i kryzys, jaki wystąpił w Polsce w początkowym okresie transformacji (tzw. transformacyjna recesja), nie był ani głębszy, ani dłuższy niż w innych krajach bloku wschodniego, a Polska była pierwszym krajem posocjalistycznym, którego gospodarka zaczęła się rozwijać.
Plan Balcerowicza bywa krytykowany za wysokie „koszty społeczne”. Jest to klasyczny przykład pomylenia skutku z przyczyną. Kryzys nie był spowodowany wprowadzaniem reform rynkowych – to reformy były odpowiedzią na kryzys spowodowany niewydolnością systemu socjalistycznego, odpowiedzią udaną, bo inflacja została szybko opanowana, a gospodarka wkrótce wkroczyła na ścieżkę wzrostu.
Wykres 3. PKB na mieszkańca według parytetu siły nabywczej Polski jako procent Niemiec i OECD
Transformacja przyniosła nie tylko szybki rozwój gospodarki. Poza oczywistymi korzyściami, takimi jak nieporównywalnie większa wolność osobista, możliwość swobodnego poruszania się poza granicami kraju itd., obserwujemy m.in. wzrost długości życia, spadek śmiertelności niemowląt, spadek emisji CO2 i zanieczyszczeń oraz poprawę wielu innych wskaźników mających wpływ na naszą jakość życia.
Wykres 4. PKB na mieszkańca Polski i Hiszpanii w dolarach z 2011 roku w 1950, 1989 i 2022 roku
Źródło: Maddison Project Database 2023
Wykres 5. Przeciętna oczekiwana długość życia w latach
Źródło: World Bank
Przyszłość
Wzrost zamożności, jaki obserwujemy w ostatnich 35 latach, nie jest dany na zawsze. Może skończyć się, jeśli będzie kontynuowana zła polityka gospodarcza. Przez ostatnich 8 lat rządy PiS odwracały reformy, dzięki którym osiągnęliśmy ten bezprecedensowy w naszej historii sukces. Tak jak 35 lat temu społeczeństwo powinno domagać się od rządzących odpowiedzialnej polityki opartej na rozwiązaniach, które pozwoliły polskiej gospodarce osiągnąć szybki rozwój: odchodzenia od własności państwowej w gospodarce, rozsądnej polityki fiskalnej, powiększania zakresu wolności gospodarczej, zwiększania praworządności i likwidacji barier handlowych z zagranicą.
[1] World Bank.
Kontakt do autora:
Bartłomiej Jabrzyk, analityk FOR
[email protected]