Niezależność organu antymonopolowego jest kluczowym zabezpieczeniem gospodarczych wolności jednostki wobec jego uznaniowej władzy.
W Polsce niezależność Prezesa UOKiK gwarantowała ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów z 2000 roku, zapewniając piastunowi organu 5-letnią kadencję i nieodwołalność poza zamkniętym katalogiem przypadków. Gwarancje niezależności Prezes UOKiK stracił w 2006 r., gdy wy życie weszła ustawa o państwowym zasobie kadrowym i wysokich stanowiskach państwowych. Zostały one przywrócone wraz z wejściem w życie obecnie obowiązującej ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z 16 lutego 2007 r., jednak już w kwietniu 2007 r. ustawodawca zdecydował się powrócić do stanu sprzed uchwalenia nowej ustawy, a więc braku jakichkolwiek gwarancji niezależności. W rezultacie Prezes UOKiK może być w zasadzie w każdej chwili i bez konkretnej przyczyny odwołany przez Prezesa Rady Ministrów. Stan ten był wielokrotnie krytykowany przez przedstawicieli nauk prawnych, wydaje się również być nieadekwatny wobec gwarancji kadencyjności i nieodwołalności piastunów innych organów regulacyjnych: Prezesa URE, Prezesa UKE, czy też Prezesa UODO.
Do zmiany powyższego stanu rzeczy zmusza rząd unijna dyrektywa ECN+ uchwalona w grudniu 2018 r. Mimo, że dyrektywa powinna zostać wdrożona do lutego 2021 r., krajowy projekt ustawy nadal nie został nawet przekazany do prac legislacyjnych w Sejmie. W sprawie tej toczy się postępowanie przeciwko Polsce o naruszenie prawa unijnego, które od 29 września 2022 r. znajduje się na etapie uzasadnionej opinii Komisji Europejskiej. Następnym możliwym krokiem jest zaskarżenie naruszenia do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, włącznie z możliwością zawnioskowania o kary finansowe.
W zakresie niezależności krajowych organów konkurencji zobowiązuje ona państwa członkowskie do doprowadzenia do sytuacji, w której “organy te będą wykonywać swoje obowiązki i uprawnienia w sposób bezstronny i z myślą o skutecznym i jednolitym stosowaniu przepisów, z zastrzeżeniem proporcjonalnych wymogów w zakresie rozliczalności i bez uszczerbku dla ścisłej współpracy między organami ochrony konkurencji w ramach europejskiej sieci konkurencji”. Zawiera również normy w zakresie niezależności osób piastujących stanowiska związane z podejmowaniem decyzji w ramach organu ochrony konkurencji, a także wymóg zapewnienia odpowiednich warunków finansowych, technicznych i organizacyjnych dla egzekwowania przepisów dyrektywy.
Krajowy projekt nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów ze stycznia 2021 roku w zakresie wprowadzającym powyższe wymogi co do zasady ocenić należy pozytywnie. Nowe przepisy wprowadzają 5-letnią kadencję Prezesa UOKiK (z możliwością wyboru na kolejną kadencję) oraz ograniczają możliwości odwołania piastuna organu przez Prezesa Rady Ministrów przed upływem kadencji do enumeratywnie wyliczonych przypadków. Do projektu wprowadzono również normy wprost zakazujące zwracania się do rządu ani innego podmiotu publicznego lub prywatnego o instrukcje lub ich przyjmowanie, jak i zobowiązujące do wykonywania swoich kompetencji niezależnie od wpływów zewnętrznych. Wydaje się jednak, że projektodawca mógł być bardziej konsekwentny i wprowadzić również niezależność Prezesa UOKiK w nadawaniu statutu urzędu, a także ograniczyć liczbę kadencji do jednej.
Faktem, który zwiększa wagę planowanej nowelizacji jest z pewnością wyrok Sądu Unii Europejskiej w sprawie Sped Pro S.A. z lutego 22 roku, w którym Sąd uznał, że Komisja Europejska naruszyła prawo unijne, odmawiając zbadania podnoszonych przez polską spółkę zarzutów, które odnosiły się m.in. do braku niezależności Prezesa UOKiK względem władzy wykonawczej. To pierwszy raz, gdy Sąd UE zastosował mechanizmy wypracowane w związku z naruszeniami praworządności do organu ochrony konkurencji, co może stać się problemem dla Prezesa UOKiK w przyszłych sprawach z zakresu ochrony konkurencji. W tej sytuacji ustawodawca powinien szczególnie sprawnie wprowadzić do krajowego porządku prawnego przepisy dyrektywy ECN+.
Pełna treść analizy znajduje się w pliku do pobrania poniżej.
Kontakt do autora:
Piotr Oliński, młodszy analityk FOR
[email protected]